Als er geen Brazilië zou bestaan, zou iemand het moeten uitvinden, is een gangbare grap.
De Brazilianen zelf hebben van zichzelf een gevoel van uniek-zijn.
Het is een land met karakteristieken van de eerste en de derde wereld, hooggeïndustrialiseerd en middeleeuws, welgesteld en armlastig, chique flatwijken en lemen hutten, hightech-ingenieurs en stenentijdperk-indianen. En toch, in dit reusachtige land groter dan de VS, omgeven door Spaanstaligen, meermalen overheerst door Engelsen en Nederlanders, met immigranten vanuit alle uithoeken van de wereld, wordt er één taal gesproken: het internationaal onaanzienlijke Portugees.
In geen andere land op de aarde gaan zo verschillende rassen, culturen en religies zo vreedzaam met elkaar om. Er bestaan vooroordelen en discriminatie , maar het unieke is dat het geen rol speelt in het dagelijkse sociale leven van de meesten. Het is meer verbonden aan onderscheid in klasse en welstand, dan aan verschillen in ras en godsdienst. Gemengde huwelijken zijn algemeen gangbaar en het is meer dan gewoon mensen van elke kleur vriendschappelijk met elkaar te zien omgaan in bars, op het strand en of de straat in steden als Rio. De sociale barrières zoals in de Verenigde Staten en Engeland bestaan er niet. Brazilië is al eeuwen een werkelijke smeltkroes, en niet de gemengde salade als de VS en ook Europese landen. Mensen met verschillende godsdiensten hebben geen probleem met elkaar te leven en te werken. Brazilianen van joodse, Libanese en Syrische afkomst gaan na hun werk met elkaar naar de zelfde pub, voor een drankje of een samba op vrijdag. Of hij nu van Libanese, Bantoe of Japanse afkomst is, iemand in Brazilië beschouwd zichzelf voor alles Braziliaan.
Dat maakt Brazilië tot zo'n leerzame bron van inspiratie voor het Europa van nu en straks.
Muziek is deel van de Braziliaanse ziel en ritme zit in hun manier van spreken, van lopen, van voetballen. De drie belangrijkste groepen die hebben bijgedragen aan haar bevolking, de Portugezen, de afrikanen en de indianen, worden alle drie als nogal triest beschouwd, met een groot heimwee naar het vroegere land of leven. Maar de uitkomst is helemaal niet zo triest door de muziek die een paspoort is tot blijdschap en een vluchtplaats voor de frustraties van het moeilijke materiële leven. Brazilië ‘s nationale karakter en ook haar rijke muzikale traditie stammen uit de diepgaande vermenging van rassen.
Een daarvan is die van de indianen die al 40.000 jaar eerder vanuit Azië in Brazilië terecht gekomen waren. Bij de komst van Cabral leefden er waarschijnlijk meer dan 2 miljoen, maar in 1980 nog maar zo'n 200.000. Er is indiaanse invloed in sommige Braziliaanse muziek , gelet op instrumenten en traditionele liederen, maar beperkt. Indianen neigde ertoe hun culturele tradities te verliezen als zij hun woonplaatsen verlieten en onder de blanken gingen wonen, mede door de invloed van de katholieke jezuïeten.
De Portugezen brachten hun cultuur mee naar dit nieuwe land, met in hun muzikale bagage: het Europese toonsysteem, als ook Moorse toonladders en middeleeuwse schalen. Maar ook introduceerden zij meerdere festivals, verbonden aan de rooms-katholieke liturgische agenda en een veelheid aan optochten zoals de reisado en de Bumba-meu-boi; De reisado (of Folia de rei) viert de geboorte en de Bumba-meu-boi in een dansprocessie geeft de dood en opstanding van de mythische Stier te zien. Beide autos, een theatraal genre met dansen, liederen en allegorische karakters, stamden nog uit de tijd van de Middeleeuwen, werden door Jezuieten overgebracht en kregen met de tijd lokale thema's en muzikale elementen.
Veel muziekinstrumenten kwamen uit Portugal, zoals de fluit, gitaar, accordeon, viool, klarinet, tamboerijn, drum en de cavaquinho. Portugezen waren dol op complexe ritmes en gebruikten al veel syncopes, wat zou helpen om hun muziek te mengen met die van Afrikaanse slaven.
De afrikanen, waarvan er sinds 1538 geschat 3,5 miljoen levend als slaven naar Brazilië kwamen, brachten hun muziek, taal en religies mee die in Brazilië in een zuiverder vorm overleefden dan in bijvoorbeeld de VS. Dit is deels toe te rekenen aan de Portugese behandeling van slaven. Op het Iberisch schiereiland hadden Christenen en Moren elkaar al eeuwen tot slaaf gemaakt. Afrikaanse invloed in Portugal dateerde van ver voor de kolonisatie van Brazilië en was ver na het eind van de Moorse heerschappij in 1296 nog heel zichtbaar.
Zij waren toleranter ten aanzien van de oorspronkelijke cultuur van hun slaven, de religieuze praktijken werden wel onderdrukt uit angst voor opstanden, maar ze mochten hun drums en dansen houden. Bovendien was er vanaf het begin een uitgebreide vermenging met indianen en afrikanen, omdat Portugese kolonisten die zonder vrouwen kwamen met lokale vrouwen trouwden. Zelfs de gezinnen van welgestelde blanke aristocraten stonden onder invloed van de afrikaanse cultuur.
De Afrikaanse erfenis is terug te vinden in vele Yoruba en andere Afrikaanse woorden in het Braziliaans, in de keuken van Bahia, maar ook in de godsdiensten. De slaven brachten animistische geloven mee die duizenden jaren ouder waren dan het christendom, die bekend staan onder de verzamelnaam macumba. Deze bestonden uit levende orale tradities in rituelen en muziek die van generatie op generatie waren overgedragen. De huidige candomblé staat nog het dichtst bij haar West-Afrikaanse vorm, en de umbanda is een 20ste eeuwse variatie met invloeden vanuit de spiritisme. Onder de repressie van regering of katholieke kerk overleefden zij soms in nieuwe mengvormen. In katholieke ceremonieën vereerden zij soms west-afrikaanse goden, zo was de Maagd Maria in werkelijkheid, Iemanjá, godin van de zee. Deze religies zijn integraal onderdeel van de braziliaanse cultuur, de beroemde schrijver Jorge Amado was en volgeling net als veel muzikanten en met nieuw jaar gooien velen bloemen in zee voor Iemanjá. Hoewel officieel 90 procent van de bevolking katholiek is, volgt ook minstens 50 % de afro-Braziliaanse godsdiensten.
Amsterdam, oktober 1995
